نمادینگی حضور توأمان نقش شیر و اژدها در آثار هنری ایران در عصر اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، گروه پژوهش هنر، دانشکده هنر، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

2 استادیار، گروه صنایع‌دستی، دانشکده هنر، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

چکیده

شیر و اژدها به دلایل و خصیصه ­های منحصربه‌فردی که داشته­ اند به‌صورت نماد و اسطوره درآمده­ اند. در دوره­ اسلامی توأمان و در تقابل با یکدیگر در آثار هنری ایران دیده می­ شوند، حضور توأمانی که تا قبل از ظهور اسلام اثری از آن نبود. هدف این پژوهش بررسی چگونگی حضور توأمان این دو نماد در آثار هنری ایران در دوره­ اسلامی است. در این راستا شناخت مفاهیم نمادین شیر و اژدها در سه حوزه­ اساطیر، معتقدات اسلامی و ادبیات ایران تا بدان­ جا موردبررسی قرار می‌گیرد که برای خوانش آثار و این حضورِ توأمان راه گشا باشند. به عبارتی دیگر، تصویر و تصوّری که هر سه حوزه از نماد شیر و اژدها به مخاطب می­ دهد، برای این پژوهش مدنظر است. این پژوهش مبنی بر روش مطالعه‌ تاریخی و تحلیلی بر آن است به این پرسش­ ها پاسخ دهد که حضور توأمان نماد شیر و اژدها در آثار هنری ایران به چه معناست؟ این حضور توأمان به نبرد خیر و شر و غلبه یکی بر دیگری تعبیر می‌شود یا به معنای اتحاد بدون هویت است؟ حضور نماد شیر و اژدها همیشه به‌صورت نبرد در آثار هنری دیده می‌شود که به لحاظ مفهومی، به‌طورکلی نمادی است از نبرد همیشگی نور و تاریکی، خیر و شر، ولی نکته­ حائز اهمیت آن است که به نظر، نوع اثر و جایگاه قرارگیری این نقش نمادین و دوره­ تاریخی به لحاظ تفکر غالب شیعی، در رساندن مفهوم این حضور توأمان تأثیرگذار است و بر این اساس هر اثر می‌تواند با یک یا هر سه خوانش اساطیری، اسلامی-شیعی و ادبی معنا دهد.

کلیدواژه‌ها


آجورلو، بهرام؛ و پریسا نامی گرمی. (1393). «شناسایی بافت، بستر اصلی کاشی نگاره­ های گرمابه تاریخی نوبر تبریز». باغ نظر. (شماره 31)، 88-77.
آلبری، چارلز رابرت سیسل. (1375). زبور مانوی. ترجمه ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: فکر روز.
ابن‌قولویه، جعفر بن محمد. (1356). کامل الزیارات. تصحیح عبدالحسین امینی. نجف: دارالمرتضویه.
ابوالقاسمی، محسن. (1378). مانی به روایت ابن الندیم. تهران: طهوری.
اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. (1379). «اسطوره، هنر و ادبیات». شعر. (شماره 28)، 15-6.
اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. (1398). اسطوره، هنر و ادبیات. تهران: چشمه.
اقتداری، احمد. (1354). دیار شهریاران. تهران: انجمن آثار ملی.
امین‌تفرشی، بابک. (1378). «ای اژدها بمیر، خورشیدما مگیر». نجوم. (شماره 11-10)، 50-46.
انوشه، حسن. (1381). فرهنگ‌نامه ادبی فارسی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
انوری، حسن. (1384). فرهنگ امثال فارسی. ج1. تهران: سخن.
اوشیدری، جهانگیر. (1389). دانشنامه مزد سینا. تهران: مرکز.
ایاز، حمید و همکاران. (1395). «خْرَفْسْتَران در اندیشه‌ ایرانیان بر اساس اوستا، متون پهلوی و شاهنامه.» ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی. (شماره 44)، 52-11.
پورداوود، محمدابراهیم. (1347). اوستا (یشت‌ها). تهران: زبان و فرهنگ ایران
پوپ، آرتور ابهام. (1387). سیری ‌در هنر ایران. ج12. ترجمه نجف دریابندری و همکاران. تهران: علمی و فرهنگی.
جابز، گرترود. (1370). سمبل‌ها. ترجمه محمدرضا بقاپور. تهران: جهان‌نما.
حسینی، سید هاشم. (1390). «بازتاب و تحلیل نگاره اژدها در سفالینه ها و کاشی های دوران اسلامی ایران». نگره. (شماره 19).  49-61
خودی، الدوز. (1385). «معانی نمادین شیر در هنر ایران». کتاب ماه هنر. (شماره 98-97)، 104-96.
خزایی، محمد. (1380). «نقش شیر نمود حضرت علی(ع) در هنر اسلامی». کتاب ماه هنر. (شماره 32-31)، 40-37.
دادگی، فرنبغ. (1369). بندهشن. به‌کوشش مهرداد بهار. تهران: توس.
دانشپور پرور، فخری. (1376). «نقش اژدها در هنر معماری ایران». مجموعه مقالات اولین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران. به‌کوشش باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه).
درویشیان، علی‌اشرف؛ و همکاران. (1378). فرهنگ افسانه‌های مردم ایران. ج1. تهران: کتاب و فرهنگ.
دوستخواه، جلیل. (1379). اوستا. تهران: مروارید.
دادور، ابوالقاسم؛ و همکاران. (1385). درآمدی بر اسطوره­ها و نمادهای ایران و هند در عهد باستان. تهران: دانشگاه الزهرا.
دادور، ابوالقاسم. (1390). «شیر در فرهنگ و هنر ایران». مطالعات هنرهای تجسمی. (شماره 2)، 17-32.
دهخدا، علی اکبر. (1363). امثال الحکم. ج1. تهران: امیرکبیر.
دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامه ‌دهخدا. ج10. تهران: دانشگاه تهران.
رضی، هاشم. (1371). آیین مهر و میتراییسم. تهران: بهجت.
رستگارفسائی، منصور. (1379). اژدها در اساطیر ایران. تهران: طوس.
زنر، آر. سی. (1384). زروان یا معمای زرتشتی‌گری. ترجمه تیمور قادری. تهران: امیرکبیر.
رو، ژرژ. (1369). بین‌النهرین باستان. ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی. تهران: آبی.
ژیران، ف. (1375). فرهنگ اساطیر آشور و بابل. ترجمه ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: فکر روز
سعدی،مصلح الدین.(۱۳۴۲). گلستان سعدی. تصحیح محمدجواد مشکور. تهران: اقبال.
سنایی، ابوالمجد مجدود بن آدم. (۱۳۲۹). حدیقه القیقه و شریعه الطریقه. تصحیح محمدتقی مدرس‌رضوی. تهران: دانشگاه تهران.
سنایی‌غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم. (۱۳۹۱). دیوان سنایی غزنوی.کوششگر بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: نگاه.
فردوسی، ابوالقاسم. (۱۳۵۴). شاهنامه فردوسی (متن کامل چهار کتاب اصلی و سه داستان الحاقی). تهران: امیرکبیر
شووالیه، ژان. (1388). فرهنگ نمادها: اساطیر، رؤیاها، رسوم. ج3. ترجمه سودابه فضائلی. تهران: جیحون.
شکور زاده بلوری، ابراهیم. (1380). دوازده هزار مثل فارسی. مشهد: آستان قدس رضوی.
طاهری.صدرالدین.(1391).«کهن الگوی شیر در ایران، میان رودان و مصر باستان». هنرهای تجسمی. (شماره 49)، 83-93.
طبری، محمدجریر. (1352). تاریخ طبری. ترجمه ابوالقاسم پاینده. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
طوسی، احمد. (1345). عجائب‌المحلوقات. تهران: مرکز.
طاهری، صدرالدین. (1391). «کهن‌الگوی شیر.» هنرهای زیبا. (شماره 49)، 93-83.
عبدالهی ،منیژه. (1381). فرهنگ نامه جانوران در ادب پارسی. تهران: سروش.
عفیفی، رحیم. (1374). اساطیر و فرهنگ ایران در نوشته‌های پهلوی. تهران: طوس.
علیزاده، زهرا؛ و همکاران. (1396). «واکاوی خاستگاه و کارکردهای نشان‌های دولتی عصر قاجار». جستارهای تاریخی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. (شماره 1)، 98-79.
عطار نیشابوری،فریدالدین. (1359 الف). الهی نامه.کوششگر هلموث ریتر.تهران:توس
عطار نیشابوری، فریدالدین. (۱۳۵۹ ب). دیوان عطار نیشابوری. به‌کوشش م. درویش (محمود علمی). تهران: جاویدان.
غزالی، محمد. (1379). کیمیای سعادت. تصحیح احمد آرام. تهران: گنجینه.
فخاریان، پژمان. (1382). «اژدها». آناهید (پژوهش‌های ایران‌شناسی). (شماره 1)، 122-120.
قلی‌زاده، خسرو. (1387). فرهنگ اساطیر ایرانی بر پایه متون پهلوی. تهران: کتاب پارسه.
قمی،عباس. (۱۳۸۰). مفاتیح الجنان. مشهد: هاتف.
کریستین‌سن. آرتور. (1354). آفرینش زیانکار در روایات ایرانی. ترجمه احمد طباطبایی. تهران: موسسه تاریخ و فرهنگ ایران.
کوپر، جی.سی. (1379). فرهنگ مصور نمادهای سنتی. ترجمه ملیحه کرباسیان. تهران: کتابخانه ملی ایران.
کومن، فرانتس. (1384). آیین پررمز و راز میترایی. ترجمه هاشم رضی. تهران: بهجت.
معین، محمد. (1363). مزدیسنا و ادب پارسی. به‌کوشش مهدخت معین. تهران: دانشگاه تهران.
موسوی‌بجنوردی، سید محمد. (1382). «خیر و شر». پژوهشنامه متین. (شماره 24-23)، 23-1.
مجلسی، محمدباقر. (۱۳۴۸). عین الحیات. تهران: رشیدی.
محدثی، جواد. (1374). فرهنگ عاشورا. قم: معروف.
مشهوری، مهدی. (1389). «تمثل عرفانی شیر در مثنوی معنوی». حافظ. (شماره 75)، 51-48.
مصفی، ابوالفضل. (۱۳۸۱). فرهنگ اصطلاحات نجومی.تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
مولانا، جلال الدین. (۱۳۶۱). کلیات مثنوی معنوی.کوششگر قاسم فصیح.تهران: نشر پگاه
مولانا، جلال الدین محمد. (۱۳۷۶). مثنوی معنوی (دفتر اول تا سوم،بر اساس نسخه قونیه). تصحیح عبدالکریم سروش. تهران: سروش.
نصرالله‌زاده، سیروس؛ و همکاران. (1395). «پیشینة تاریخی ایزدبانو نیکه/ فرشتة بالدار: تداوم یک بن­مایه از اشکانیان تا قاجار». پژوهش‌های علوم تاریخی. (شماره 2)، 134-116.
نایب‌زاده، راضیه. (۱۳۸۹). «بررسی تطبیقی نقش و مفهوم اژدها در هنرهای سنتی ایران و چین». پایان‌نامه کارشناسی ارشد. اصفهان:دانشگاه هنر.
نایب‌زاده، راضیه؛ و صمد سامانیان. (1395 الف). «نقش و مفهوم اژدها در بافته‌های ایران و چین با تأکید بر دوره صفوی ایران و اواخر دوره مینگ و اوایل چینگ چین». مطالعات تطبیقی هنر.(شماره 11) ۶۹-۸۴.
نایب‌زاده، راضیه؛ و صمد سامانیان. (1395 ب). «بررسی تأثیر تفکرات شیعی در کاربست نقش اژدها در آثار هنری ایران.» نگره. (شماره 40)، 91-78.
وراوینی، سعدالدین. (۱۳۳۵). مرزبان نامه. به‌کوشش خلیل خطیب رهبر. تهران: صفی‌علیشاه.
ورمازن، مارتین. (1383). آئین میترا. ترجمه بزرگ نادرزاد. تهران: چشمه.
وارنر، رکس. (1386). دانشنامۀ اساطیر. ترجمه ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: اسطوره.
هینلز، جان. (1375). شناخت اساطیر ایران. ترجمه ژاله آموزگار. تهران: چشمه.
هال، جیمز. (1380). فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمه رقیه بهزادی. تهران: فرهنگ معاصر.
یاحقی، محمدجعفر. (1386). فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی، تهران: معاصر.
Rosen, Brenda. (2009). The Mythical Creatures Bible: The Definitive Guide to Legendary Beings. New York :Sterling Publishing Company.
Kuehn, Sara. (2011). The Dragon in Medieval EastChristian and Islamic Art. Boston: Leiden.