جایگاه طراحی و تفکر خلاق در علم حیل؛ بررسی الگوهای منطق در علم صناعات عملی(با تاکید بر منابع اندیشمندان خراسانی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه صنایع دستی ، دانشگاه هنر،تهران، ایران

2 دانشجوی دکتری پژوهش هنر،دانشگاه هنر،تهران، ایران

چکیده

در دوران شکوفایی علمی جهان اسلام دو دانشنامه مهم، توسط دو دانشمند خراسانی نوشته شده اند، نخست احصاء العلوم فارابی و دیگری، مفاتیح العلوم خوارزمی. هر دوی این دانشنامه ها به صناعات و علوم عملی یا به اصطلاح علم حیل توجه ویژه داشته اند. شواهد نشان دهنده نقش پررنگ دانشمندان ایرانی در تولید و ثبت این علوم است، به نحوی که خوارزمی این علوم را به عنوان علوم عجمی معرفی کرده است، اما متاسفانه هنوز چیستی خود این علوم و نقش ایرانیان و به ویژه خراسان در تولید این علوم مورد پژوهش مستدل قرار نگرفته است. از این رو لازم است که پژوهش های بسیاری به بررسی چیستی علم حیل و سپس رابطه آن با میراث ایرانی- خراسانی بپردازند. لازمه شناخت سهم میراث ایرانی - خراسانی در ترویج این علم، شناخت درست خود علم حیل است. با چنین چشم اندازی از پژوهش های آینده، این پژ<هش بر این پرسش متمرکز شده است که الگو های منطقی صناعات طبقه بندی شده در شاخه «علم حیل» چه می باشند؟ جهت پاسخ به این پرسش، تعاریف علم شناختی فارابی و خوارزمی، منابع تشریحی علم حیل و طرح های موجود حیل (به ویژه آثار احمد موسی خراسانی و بدیع الزمان جزری)، بازخوانی و تحلیل شده اند و با محوریت دو مولفه «تفکر خلاق» و «روش طراحی» به تحلیل الگوهای منطقی و روش طراحی نمونه های موجود پرداخته شده و نیز با هفت استدلال نشان داده شده است که روش طراحی موارد خاص مورد نظر در علم حیل از طریق منطق قیاسی (محاسبات ریاضی) نیست، بلکه الگوی منطقی محوری در روش طراحی آن ها «تفکر خلاق» است. 

کلیدواژه‌ها


اذکایی، پرویز. (1377). «علم الحیل و فنون آن». تحقیقات اسلامی. (شماره 1 و 2)، 197-167.
جزری، اسماعیل بن رزاز. (1380). مبانی نظری و عملی مهندسی مکانیک در تمدن اسلامی. تدوین محمدجواد ناطق. ترجمه محمدجواد ناطق، حمیدرضا نفیسی و سعید رفعت-جاه. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
خراسانی، احمد بن موسی بن شاکر. (1372). ابتکارات خارق العاده مکانیکی یا «الحیل». مصحح دونالد آر. هیل. ترجمه سرفراز غزنی. مشهد: به نشر.
خوارزمی، ابوعبدالله محمد ابن یوسف کاتب. (1362). مفاتیح العلوم. ترجمه حسین خدیو جم. تهران: علمی و فرهنگی.
رحیمی، غلامحسین. (1390). «فارابی، علم حیل و فلسفه فناوری». پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی. (شماره 1)، 102-85.
طاهری مقدم، مسعود. (1394). «علم الحیل در تمدن اسلامی». پژوهش نامه تاریخ. (شماره 38)، 104-81.
فارابی، ابونصر. (1381). احصاء العلوم. با ترجمه حسین خدیو جم. تهران: علمی و فرهنگی.
لاوسون، برایان. (1390). طراحان چگونه می‌اندیشند. ترجمه حمید ندیمی. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
ناطق، محمدجواد. (1393). «حیل علم». دایره المعارف اسلامی. زیر نظر غلامعلی حداد عادل. ج14. تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی.
نجیب اوغلو، گلرو. (1389). هندسه و تزئین در معماری اسلامی. ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی. تهران: روزنه.
نیک‌سرشت، ایرج، و سعید نظری. (1394). «علم حیل در دورۀ افول تمدن اسلامی: تصحیح و بررسی بخش فواره‌های کتاب الطرق السنیه فی الآلات الروحانیه»، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، (شماره 20)، 98-71.
Cross, Nigel. (2006). Designerly Ways of Knowing. London: Springer.
Dorst, Kees. (2011). “The core of design thinking and its application”. Design Studies, (vol 6), 521-532.
March, lionel. (1984). “The Logic of Design”. In Developments in design methodology, (by Nigel Cross), Chichester: John Wiley & Son Ltd.
Roozenburg, Norbert F.M. & J. Eekels. (1995). Product Design: Fundementals and Methods. chichester: John Wiley & Sons Ltd.