مطالعه تطبیقی طرح و نقش چند درب نفیس متعلق به دوره قاجار در بناهای شاخص مذهبی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد گروه پژوهش هنر، دانشکده هنر و معماری،دانشگاه آزاد اسلامی بیرجند، بیرجند، ایران

2 استادیار گروه کتابت و نگارگری، دانشکده صنایع دستی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

ازجمله هنرهای قابل‌بررسی در دوره قاجار، درب‌های نفیس بناهای شاخص است که تاکنون به‌طور مستقل موردمطالعه و تحلیل قرار نگرفته است. پژوهش حاضر، هفت درب نفیس دوره قاجار در چهار زیارتگاه بزرگ کشور (حرم امام رضا(ع)، حرم حضرت معصومه(س)، حرم حضرت شاهچراغ(ع) و آستان حضرت شاه عبدالعظیم حسنی(ع)) را به‌منظور دستیابی به ویژگی‌های ساختاری و چگونگی به‌کارگیری نقوش هندسی، گیاهی، جانوری و نوشتاری در این آثار به شیوه انتخابی هدفمند، موردمطالعه و تحلیل قرار داده است. پرسش اصلی این است که وجوه اشتراک و افتراق طرح و نقش در نمونه‌های آماری چیست؟ در همین راستا، پس از انجام مطالعات کتابخانه‌ای و میدانی، شناسایی نقوش، مصالح و کتیبه‌های به‌کاررفته در آن‌ها مدنظر قرار گرفته و درب‌های مذکور از جهات تناسبات و شیوه ساخت نیز موردمطالعه تطبیقی قرار گرفت. نتایج پژوهش گویای آن است که همواره این درب‌ها در نظر هنرمندان نمادی از درب بهشت و هنرمند پیوسته در تلاش بوده است تا با الهام از محیط اطراف، باورهای دینی را در قالب تصاویر تجسم بخشد. همچنین نتایج نشان می‌دهد که گل‌های گرد، گل فرنگ (گل سرخ) و اسلیمی‌ها -به‌عنوان عناصر مشترک باغ‌های ایرانی- نقوش مشترک در تمامی این درب‌ها هستند. در بعضی نمونه‌ها مانند درب‌های حرم حضرت شاهچراغ(ع)، از گل نیلوفر نیز بهره برده‌اند که نشان از تأثیرپذیری هنرمند از نقوش تزئینی محیط پیرامونِ خلق اثر دارد. نقوش جانوری، کاربرد کمی در این آثار داشته و تنها نقش جانوری در درب نقره حرم حضرت معصومه(س) به‌کاررفته است. تحلیل نقوش نوشتاری بیانگر آن است که قلم‌های خوشنویسی ثلث و نستعلیق بیشترین کاربرد در نگارش کتیبه‌ها را داشته و آیات قرآنی و قصیده‌هایی با مضمون نعت و ستایش در تمامی نمونه‌های آماری قابل‌مشاهده است.

کلیدواژه‌ها


احتشام کاویانیان، محمد. (1354). شمس الشموس. مشهد: آستان قدس رضوی.
 ادیب برومند، عبدالعلی. (1366). ه‍ن‍ر ق‍ل‍م‍دان، م‍ش‍ت‍م‍ل ب‍ر پ‍ی‍ش‍گ‍ف‍ت‍ار، ان‍واع ق‍ل‍م‍دان، ش‍ن‍اس‍ای‍ی ن‍ق‍اش‍ان ق‍ل‍م‍دان. تهران: وحید.
 بورکهارت، تیتوس. (1386). مبانی هنر اسلامی. ترجمه امیر نصری. تهران: حقیقت.
 پورعبدالله، حبیب‌الله. (1389). حکمت‌های پنهان در معماری ایران. تهران: کلهر.
 پورنامداریان، تقی. (1383). رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی. تهران: علمی و فرهنگی.
 توحیدی سعدالدین، الهام. (۱۳۹۵). «مطالعه و طبقه‌بندی آرایه‌های چوبی دوره تیموری با آغاز دوره صفوی در استان‌های اصفهان، تهران و قزوین». پایان‌نامه کارشناسی ارشد. اصفهان: دانشگاه هنر.
 جعفری فرد، زهرا. (۱۳۹۳). «مطالعه و طبقه‌بندی آرایه‌های چوبی دوره سلجوقی تا آغاز دوره تیموری». پایان‌نامه کارشناسی ارشد. اصفهان: دانشگاه هنر.
 جواهر کلام، عبدالحسین. (1382). تربت پاکان قم. ج1. قم: انصاریان.
 خزایی، محمد. (1387). «شمسه نقش حضرت محمد(ص) در هنر اسلامی ایران»، کتاب ماه هنر. (شماره 120)، 62-56.
دلیر، ابوالقاسم. (۱۳۹۳). «درهای حرم». دایره المعارف آستان قدس رضوی. ج۱. مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی.
دوازده‌امامی، مهدی؛ و قباد کیانمهر. (1396). «گونه شناسی تطبیقی خاتم غیرمثلث». جلوه هنر. (شماره 17)، 30-17.
رمضان جماعت، مینا؛ و جواد نیستانی. (1389). «جلوه‌های سنت و تجدد در فضاهای ورودی خانه‌های تهران دوره قاجار». هنرهای زیبا: معماری و شهرسازی. (شماره 4)، 75-65.
 ستوده، منوچهر. (1374). از آستارا تا اِستارباد. ج1. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
 کلانتر، علی‌اصغر. (۱۳۸۸). گنجینه‌های قدسی پنهان. ساری: شلفین.
 سلطان‌زاده، حسین. (1372). فضاهای ورودی در معماری سنتی ایران. تهران: معاونت امور اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران.
 شیمل، آنه ماری. (1388). راز اعداد. ترجمه فاطمه توفیقی. قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
 شوالیه، ژان؛ و آلن گرابن. (1385). فرهنگ نمادها. ترجمه سودابه فضایلی. تهران: جیحون.
 شیری لطف، لیلا. (1394). «مطالعه تطبیقی-تحلیلی کتیبه و نقوش درهای خاتم دوره قاجار موجود در موزه حرم حضرت عبدالعظیم حسنی(ع)». پایان‌نامه کارشناسی ارشد. تهران: دانشگاه سوره.
 شیری‌لطف، لیلا؛ و ناهید عبدی. (1395). «مطالعه‌ آیکونوگرافیک رابطه‌ی تزیینات هندسی و کتیبه در خاتم به شماره ثبتی 901 موجود در موزه حرم عبدالعظیم حسنی(ع)». چیدمان. (شماره 14)، 42-34.
 شیخی، علیرضا؛ و همکاران. (1397). «سنجش تاریخی و تطبیقی ویژگی‌های فنی و نقش‌پردازی درهای چوبی موزه بزرگ خراسان». نگره. (شماره 45)، 115-104.
 صرفی، محمدرضا. (1386)، «نماد پرندگان در مثنوی». پژوهش‌های ادبی. (شماره 18)، 23-15.
 فخر، ندا؛ و همکاران. (1391). «نقش‌مایه پرنده در فرش طرح خشتی چهارمحال و بختیاری». گلجام. (شماره 21)، 44-33.
 فضائلی، حبیب‌الله. (1362). اطلس خط. اصفهان: مشعل.
 قربانپور، منوچهر. (۱۳۹۰). «مطالعه تطبیقی در اصلی مسجد جامع عباسی با در اصلی مدرسه چهارباغ اصفهان». پایان‌نامه کارشناسی ارشد. اصفهان: دانشگاه هنر.
 کفیلی، حشمت. (1387). «معرفی دری نفیس از موزه آستان قدس». خراسان پژوهی. (شماره 1)، 16-9.
 کریم زاده تبریزی، محمد علی. (1376). احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی. ج1. تهران: مستوفی.
موتمن، علی. (1348). تاریخ آستان قدس رضوی. تهران: بانک ملی.
نقره‌کار، عبدالحمید. (1389). مبانی نظری معماری. تهران: دانشگاه پیام نور.
هال، جیمز. (1393). فرهنگ نگاره ای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمه رقیه بهزادی. تهران: فرهنگ معاصر.