پیکره نگاری در سفالینه های نیشابور

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجو دکتری تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی، دانشگاه هنر، تهران، ایران

2 استاد دانشکده علوم نظری و مطالعات عالی هنری، دانشگاه هنر، تهران، ایران

چکیده

در پژوهش پیشِ رو، پیکره‌نگاریِ مجموعۀ 25 سفالینۀ نیشابور در سده‌های سوم و چهارم هجری/نهم و دهم میلادی که 38 پیکرۀ انسانی بر آن تصویر شده است، از منظر صوری و معنایی بررسی شده‌اند. این کار به هدف بررسی و شناسایی جایگاه این آثار در تاریخ هنرهای تصویری ایران انجام شده است. در پیکره‌نگاره‌های سفال‌نگاره‌های نیشابور، به ترتیب شمار پیکره‌های نشستۀ چهارزانو، ایستاده و سوار بیش از دیگر حالت‌هاست و دو حالت نشسته بر تخت و حالت پیکرۀ در حال کنش یا کنشگر کمترین شمار را دارند. تناسبات انسانی نیز در پیکره‌های نشستۀ چهارزانو و سوار بر اسب نزدیک و بزرگ‌تر از طبیعی است که نشان از اهمیت و جایگاه شخصیت‌هایی که در این حالت تصویر می‌شوند، دارد. این در حالی است که در حالت‌های دیگر، پیکره‌ها کوتاه‌تر و در برخی موارد کاملاً کوتوله تصویر می‌شوند که با توجه به پرسپکتیو مقامی در هنر ایران کاملاً معنادار می‌نماید. در بررسی روش ترسیمی با توجه به فراوانی تمام‌رخ‌نمایی و پیشینۀ آن در هنر ایران که از آنِ شخصیت‌های مهم و والاجایگاه بوده است، نشان‌دهندۀ اهمیت شخصیت‌های فرضی یا دیدگاه هنرمندان آن بوده و یافته‌های پیشین دربارۀ تناسبات را تأیید می‌کند. از نظر جنسیت‌پردازی نیز باید گفت اشاره کرد که نمی‌توان دربارۀ جنسیت پیکره‌ها، استناد قطعی جز در دو یا سه مورد نمایش ویژگی‌های جنسیتی داشت و بررسی همپارتیان و خزایی دراین‌باره چندان راهگشا نیست. در ادامه در شناسایی و بررسی نشانه‌های تصویری ازجمله پوشش رداگونه، منگولۀ آویزان اسب‌ها، جام یا قدح یا صراحی در دستان پیکره‌ها، ساقۀ گل در این سفال‌نگاره‌ها و رابطۀ معنایی آن با هنر ایران باستان و صدر اسلام پرداخته شده است. جام، ساقۀ گل و حالت دست پیکره‌ها در گرفتن آن نمادی از بیوَر فرّه (ده‌هزار فرّ یا فرّۀ بسیار)، پوشش رداگونه بر مفهوم فرهمندی و پیروزی و منگولۀ آویزان اسب‌ها نیز بر فرهمندی و پیروزی یا تبار باشکوه خانوادگی در پیوند با شهریار اشاره دارد؛ بدین‌گونه درون‌مایه‌های اصلی این سفال‌نگاره‌ها رزم، بزم، شهریار و درباریان، قهرمان/پهلوان است. در مجموع در این سفال‌نگاره‌ها بسیاری از درون‌مایه‌های هنر ایران باستان، به‌ویژه ساسانی، دیده می‌شود بنابراین سفال‌نگاره‌های نیشابور نشان‌دهندۀ تداومی در درون‌مایه‌های هنری و پیکره‌نگاری ایران در سده‌های سوم و چهارم هجری است.

کلیدواژه‌ها


آذرپی، گیتی و دیگران. (1396). نقاشی سغدی، حماسه‌ی تصویری در هنر خاور زمین. برگردان محمد محمدی. تهران: سوره مهر.
چنگیز، سحر، و رضا رضالو. (1390). «ارزیابی نمادین نقوش جانوری سفال نیشابور (قرون سوم و چهارم هجری قمری)»، هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، (شماره 47)، 44-33.
چنگیز، سحر و حسن بلخاری قهی. (1395). «تحلیل نمادهای عددی، هندسی و جانوری در سفالی از نیشابور (با تأکید بر مضامین مذهبی قرن چهارم هجری)»، خراسان بزرگ، سال هفتم، (شماره 25)، 14-1.
سودآور، ابوالعلاء. (1384). فرۀ ایزدی در آیین پادشاهی ایران باستان. تهران: نشر نی.
عطایی، مرتضی، موسوی حاجی، رسول، و راحله کولابادی. (1391). «سفال منقوش گِلابهای (انواع، گستردگی، تاریخگذاری)»، نگره، (شماره 23)، 87-70.
فرای، ریچارد نلسون (گردآورنده) (1381). تاریخ ایران، از ظهور اسلام تا آمدن دولت سلجوقیان: از فروپاشی دولت ساسانیان تا آمدن سلجوقیان. برگردان حسن انوشه. تهران: امیرکبیر.
ویلکینسون، چارلز ک. (1379). «رنگ و طرح در سفالینه‌ی ایرانی»، اوج‌های درخشان هنر ایران. ترجمه‌ی رویین پاکباز و هرمز عبدالهی. تهران: انتشارات آگاه. 149-133.
همپارتیان، مهرداد و خزایی، محمد. (۱۳۸۴). «نقوش انسانی بر سفالینههای نیشابور (قرون دهم و یازدهم/چهارم و پنجم)»، مطالعات هنر اسلامی، (شماره 2-3)، 60-39.
هینتس، والتر. (1385). یافته‌های تازه از ایران باستان. برگردان از پرویز رجبی. تهران: ققنوس.
Baer, Eva. (2004). The Human Figure in Islamic Art. Costa Mesa: Mazda Publishers, Inc.
Bentham, Jame, Di Cesare, Mariachiara, Stevens, Gretchen A, Zhou, Bin, Bixby, Honor, Cowan, Melanie, Fortunato, Léa … Cineros, Julio Zuñiga. (2016). “A century of trends in adult human height”. eLife 2016; 5:e13410 DOI: 10.7554/eLife.13410
Bulliet, R. (1992). "Pottery styles and social status in medieval Khurasan", Archaeology, Annales, and Ethnohistory (New Directions in Archaeology). Cambridge: Cambridge University Press. pp. 75-82.
Dario, T. W. (2013). Sasanian Horses in rock reliefs 2. http://dariocaballeros.blogspot.com/2013/07/sassanian-horses-in-rock-reliefs-2.html
Fehervari, Geza and A. D. H. Bivar, Qobeyra. (1974). “Advance Report on the Third Season”, Proceedings of the IIIrd Annual Symposium of Archaeological Research in Iran, Tehran 2nd-7th November 1974, Firouz Bagherzadeh (ed.), Tehran,1975, PP. 255-262.
Fehervari, Geza. (2000). Ceramics of the Islamic Word in the Tareq Rajab Museum. London, New York: I.B Tauris Publishers.
Fitzherbert, T. (1983). Themes and Images on the Animated Buff Ware on Medieval Nishapur. Unpublished M.Phil. Thesis, University of Oxford.
Gropp, Gerd. (2012). “CLOTHING v. In Pre-Islamic Eastern Iran,” Encyclopædia Iranica, V/7, pp. 752-754.
Henshaw, CH. M. (2009). Early Islamic Ceramics and Glazes of Akhsiket, Uzbekistan, Unpublished PhD thesis, UCL University.
Ilyasov, Jangar. (2003). “Covered Tail and 'Flying' Tassels”. Iranica Antiqua. Vol. 38. 259-325. 10.2143/IA.38.0.142.
Jenkins, Marilyn. (1983). Islamic Pottery: A Brief History. New York: Metropolitan Museum of Art.
Peck, Elsie H. (2002). “CLOTHING iv. In the Sasanian period,” Encyclopædia Iranica, V/7, pp. 739-752. http://www.iranicaonline.org/articles/clothing-iv
Peck, Elsie H. (2012). “CLOTHING viii. In Persia from the Arab conquest to the Mongol invasion,” Encyclopædia Iranica, V/7, pp. 760-778. http://www.iranicaonline.org/articles/clothing-viii
Naymark, Aleksandr. (2012). “CLOTHING vi. Of the Sogdians,” Encyclopædia Iranica, V/7, pp. 754-757. http://www.iranicaonline.org/articles/clothing-vi
Panahi, Reza, Ali Asghar Salahshour. (2016). “Content Analysis of Nishapur Pottery Inscriptions of the Samanid Era in Terms of Professional Ethics”, International Journal of Archaeology. Vol. 4, No. 4, 2016, pp. 78-86.
Pancaroğlu, Oya. (2013). “Feasts of Nishapur: Cultural Resonances of Tenth-Century Ceramic Production in Khurasan”, Harmony: The Norma Jean Calderwood Collection of Islamic Art, Cambridge: Harvard Art Museums.
Salehi Kakhi, Ahmad & Najmeh Nouri. (2015). “The Study of Five Cases of Slip Painted Buff Wares with Plant Motifs Abstract in Bonyad Museum in Tehran”, Cumhuriyet Science Journal, Vol 36, No 4.
Sims, Eleanor, Boris I. Marshak and Ernst J. Grube. (2002). Peerless Images: Persian painting and its sources. New York and London: Yale University Press.
Watson, Oliver. (2004). Ceramics from Islamic Lands. New York: New York University, Thames & Hudson in association with The al-Sabah Collection, Dar al-Athar al-Islamiyyah, Kuwait National Museum.
Wilkinson, Charles Kyrle. (1950). "Life in Early Nishapur", Bulletin of Metropolitain Museum of Art, n.s. 9: 60-72.
Wilkinson, Charles Kyrle. (1973). Nishapur: Pottery of the Early Islamic Period. New York: The Metropolitan Museum of Art.
Wilkinson, Charles Kyrle. (1986). Nishapur: Some Early Islamic Buildings and Their Decoration. New York: The Metropolitan Museum of Art.