وارسی محراب های گچ بری مسجد کرمانی تربت جام و تاریخ گذاری آن ها

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجو دکتری باستان شناسی(دوران اسلامی)، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران

2 دانشیار گروه باستان شناسی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

مسجد کرمانی، در مجموعه مزار شیخ جام، به سبب داشتن دو محراب گچ بری نفیس، حائز اهمیت بسیار است. به علت آسیب فراوان و مرمت های انجام شده، کتیبه های تاریخ ساخت این دو محراب، مخدوش شده و قابل تشخیص نیست. نظرات مختلف و متعددی، درباره تاریخ احتمالی ساخت محراب ها، مطرح گردیده است که قطعیت آن ها معلوم نیست. این پژوهش، در پی پاسخگویی به پرسش های زیر است: محراب های گچ بری مسجد کرمانی تربت جام، دارای چه ویژگی های بصری است و دلایل انتساب محراب ها، به نیمه دوم قرن هشتم هجری/ ربع اول قرن نهم هجری چیست؟ تا بتواند ضمن معرفی و بازشناسی محراب های این مسجد، از طریق مطالعه تطبیقی و بررسی برخی جزییات نقوش، تاریخ دقیق تری را، برای آن ها ارائه دهد. روش یافته اندوزی بر پایه مطالعات میدانی، و با استناد به منابع مکتوب صورت گرفته که به روش تاریخی تحلیلی و با رویکرد تطبیقی، به تحلیل داده های بدست آمده از نمونه های مطالعاتی می پردازد. پس از آنالیز ساختار، نقوش و کتیبه های محراب های مسجد کرمانی، با محراب های تاریخ دار و بدون تاریخی که دارای امضا کرمانی هستند، یک سیر پیشرفت را، در بیشتر نقوش و کتیبه های این دو محراب همچون؛ نحوه ترکیب بندی اسلیمی های موجود در لا به لای کتیبه اصلی که با فشردگی و شلوغی خاصی همراه است، تزیینات آژده کاری بسیار متنوع، پیچیده و پرکار بودن فرمی گره مانند در گوشه کتیبه اصلی مسجد کرمانی تربت جام نسبت به نمونه های قبلی، می توان مشاهده کرد. همچنین با در نظر گرفتن دلایلی دیگر همچون تشابه کاشی های قبر منتسب به استاد کرمانی به دو لوح کاشی در مسجد جامع یزد و ظرافت نقش ها و کتیبه کمربندی ثلث مسجد کرمانی، این محراب ها را، می توان به نیمه دوم قرن هشتم هجری/ ربع اول قرن نهم هجری منسوب دانست.

کلیدواژه‌ها


 افشار، ایرج. (1374). یادگارهای یزد، معرفی ابنیه تاریخی و آثار باستانی. ج1. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
بختیاری شهری، محمود. (1385). «نظری اجمالی به مساجد دوره ایلخانی در خراسان»، اثر، (شماره های 40 و 41)، 44-30.
پوپ، آرتور اپهام، و فیلیس اکرمن. (1387). سیری در هنر ایران. ج3. ترجمه نجف دریابندری و دیگران. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
حاجی قاسمی، کامبیز. (1383). گنج‌نامه فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران. دفتر یازدهم. تهران: دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده معماری و شهرسازی، مرکز اسناد و تحقیقات: روزنه.
حلیمی، محمدحسین. (1390). زیبایی-شناسی خط در مسجد جامع اصفهان. تهران: قدیانی.
دانشدوست، یعقوب. (1364). «نکاتی درباره مقاله مجموعه تاریخی تربت‌جام»، اثر، (شماره های 10 و 11)، 76-58.
دانش یزدی، فاطمه. (1387). کتیبه-های اسلامی شهر یزد. یزد: سبحان نور.
راشدنیا، زهرا. (1393). «مطالعه ویژگی های تزیینی آثار گچ بری هنرمندان کرمانی و پراکندگی آن در قرن هشتم هجری». پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه هنر اصفهان، دانشکده حفاظت و مرمت.
شاطریان، رضا. (1390). تحلیل معماری مساجد ایران. تهران: نوپردازان.
صابر مقدم، فرامرز. (1383). مجموعه آرامگاهی مزار شیخ احمد جام: تجلی‌گاه عرفان، هنر و معماری. مشهد: سنبله.
صالحی کاخکی، احمد. (1372). «معماری ایران در شرق خراسان (تربت‌جام و تایباد) از قرن پنجم تا دوازدهم هجری». پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده علوم انسانی.
صالحی کاخکی، احمد، و بهاره تقوی-نژاد. (1396). «جستاری در نسب شناسی و ویژگی های سبک فردی هنرمندان گچ بر در قرن هشتم هجری»، پژوهش های معماری اسلامی، (شماره 14)، 106ـ 84.
صالحی کاخکی، احمد، و زهرا راشدنیا. (1395). «تاریخ گذاری محراب های مسجد کوچه میر نطنز»، مطالعات معماری ایران، (شماره 10)، 30-9.
صالحی کاخکی، احمد، و همکاران. (1395). «مطالعه ویژگی های تزیینی آثار گچ بری هنرمندان کرمانی در دوره ایلخانی تا ابتدای دوره تیموری»، نگره. (شماره 37)، 31-19.
عزیزپور، شادابه و احمد صالحی-کاخکی. (1392). نقوش و کتیبه های مساجد جامع گلپایگان، اردستان و زواره. اصفهان: گلدسته.
عقابی، محمد مهدی، 1376. دائره‌المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی /2 (بناهای آرامگاهی). تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.
قیصری، ابراهیم. (1361). «تربت‌جام و تایباد»، فرهنگ ایران‌زمین، (شماره 25)، 97-64.
کیانی، محمد یوسف. (1387). معماری ایران (دوره اسلامی). تهران: سمت.
گلمبک، لیزا. (1364). «دوره‌های ساختمانی مجموعه تاریخی تربت شیخ جام»، ترجمه باقر آیت‌الله زاده شیرازی، اثر، (شماره‌های 10 و 11)، 57-16.
مولوی، عبدالحمید. (1355). آثار باستانی خراسان؛ شامل آثار و ابنیه تاریخی جام و نیشابور و سبزوار. ج1. تهران: انجمن آثار ملی.
هنرفر، لطف‌الله. (1344). گنجینه آثار تاریخی اصفهان؛ آثار باستانی و الواح و کتیبه‌های تاریخی در استان اصفهان. اصفهان: کتاب‌فروشی ثقفی.
ویلبر، دونالد. (1346). معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان. ترجمه عبدالله فریار. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
Pickett, Douglas. (1997). Early Persian tilework: the medieval flowering of kāshī. Madison; London: Fairleigh Dickinson University Press: Associated University Presses.
 O’kane, Bernard.(1995). Natanz and Turbat – I Jam , New Light on Fourteenth Century Iranian Stucco. Studies in Persian Art and Architecture, [Cairo]: The American University in Cairo press